กมฺมฏฺฐาน สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[170] เอวํ อฏฺฐหิ ปริจฺเฉเทหิ สปจฺจยปเภทํ นามรูป วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิทิตนามรูป วิภาคสฺส กมฺมฏฺฐานวิธานํ ทสฺเสนฺโต สมถวิปสฺสนานนฺติอาทิ มาหฯ อิโต ปจฺจย สงฺคหโต ปรํ สมถวิปสฺสนานํ ภาวนานํ ทุวิธํปิ กมฺมฏฺฐานํ ยถากฺกมํ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ ตตฺถ กิเลเส อญฺเญปิวา วิตกฺกาทโย โอฬาริกธมฺเม สเมตีติ สมโถฯ ตถา ปวตฺโต เอกคฺคตาสงฺขาโต สมาธิฯ วิเสเสน ปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนาฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ภาวนาปญฺญาฯ ตาย หิ โยคิโน ขนฺเธสุ โลกิยมหาชเนน ปสฺสิตํ อิตฺถิปุริสาทิกํ นิจฺจสุขาทิกญฺจ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน อนิจฺจาทิกเมว ปสฺสนฺตีติฯ ภาเวตพฺพาติ ภาวนาฯ ภาเวนฺติวา จิตฺตสนฺตานํ เอตาหีติ ภาวนาฯ กิริยา กมฺมํฯ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานํฯ กมฺมสฺส ฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํฯ วีริยารพฺภสงฺขาตสฺส โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ กสิณมณฺฑลาทิกํ กสิณภาวนาทิกญฺจฯ อาทิมชฺฌ ปริโยสานานญฺหิ สมุทายภูกํ เอกเมตํ ปถวีกสิณ ภาวนาทิกํ ภาวนากมฺมํปิ อตฺตโน อวยวภูตสฺส โยค กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานํ สมฺภวตีติฯ

วิภาวนิยํ ปน

อุตฺตรุตฺตร โยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตาย กมฺมฏฺฐานภูตํ ภาวนาวิธิญฺจาติปิ วุตฺตํฯ ตมฺปิ ยุชฺชติเยวฯ

โยคกมฺมเมววา สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานฏฺเฐนฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ทุวิเธปิ กมฺมฏฺฐาเนฯ สมถสงฺคเหติ สมถ กมฺมฏฺฐานสงฺคเหฯ ทสกสิณานีติ ทสกสิณมณฺฑลานิ กสิณชฺฌานานิจฯ ตทุภยานิปิ หิ โยคานุโยคสงฺขาตสฺส สมถ กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานตฺตา สมถกมฺมฏฺฐานานินาม โหนฺตีติฯ ทสอสุภาติ ทสอสุภวตฺถูนิ อสุภชฺฌานานิจฯ